Το 2003 είχαμε την επέτειο πενήντα χρόνων από το θάνατο του Λώρη Μαργαρίτη (1895 – 1953), μίας πολύ σημαντικής προσωπικότητας για την ελληνική μουσική δημιουργία. Για να τιμήσει αυτή την επέτειο η Ελληνική Κοινότητα Μότσαρτ, σύλλογος που είχε ιδρύσει ο Μαργαρίτης, διοργάνωσε ένα συμπόσιο στη μνήμη του στις 20 και 22 Οκτωβρίου που μας πέρασε. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι αυτό το συμπόσιο τιμήθηκε με την παρουσία τριών καταξιωμένων μουσικολόγων, του Κωνσταντίνου Φλώρου του πανεπιστημίου του Αμβούργου, του Leon Plantinga του πανεπιστημίου Yale και του Martin Zenck του πανεπιστημίου της Βαμβέργης, ενώ ο Δρ Κωνσταντίνος Κακαβελάκης, πρόεδρος της κοινότητας Μοτσαρτ, μίλησε αποκλειστικά για την προσωπικότητα και το έργο του Μαργαρίτη.
Ίσως να ξενίζει το όνομα του Μαργαρίτη το μέσο ακροατή μιας και κατά πάσα πιθανότητα δεν τον έχει ακούσει ποτέ στη ζωή του, ούτε ως συνθέτη ούτε ως δάσκαλο αλλά ούτε και ως εκτελεστή. Και όμως, ο Μαργαρίτης είχε και τις τρείς αυτές ιδιότητες τις οποίες υπηρετούσε με περισσή αγάπη, αφοσίωση και σεβασμό στην υψηλή τέχνη της μουσικής. Ο Μαργαρίτης ήταν ένας από τους λίγους μουσικούς μας που το έργο του εκτιμήθηκε τόσο πολύ στο εξωτερικό. Ειδικά η ιδιότητα του δασκάλου του έδωσε μεγάλη αίγλη με αποτέλεσμα να τιμηθεί από την Ακαδημία Μότσαρτ του Σάλτσμπουργκ με το “Μέγα Μετάλλιον Μότσαρτ”1 το 1953, τη χρονιά του θανάτου του.
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή μιας και από νεαρή ηλικία ο Μαργαρίτης έδειξε τις ικανότητες του στη μουσική. Ήταν μόνο επτά ετών όταν έδωσε την πρώτη του συναυλία στο Ωδείο Αθηνών και όλοι άρχισαν να μιλάνε για ένα “νέο Μότσαρτ”, ένα “παιδί-θαύμα” που είχε γεννηθεί στην Ελλάδα. Αυτή η εντύπωση ενισχύθηκε ύστερα από την εμφάνιση του στην αίθουσα “Ρίχαρντ Βάγκνερ” το 1903 σε ηλικία οκτώ ετών. Σε αυτή τη συναυλία ο μικρός Λώρης παρουσίασε ένα πρόγραμμα με δικές του συνθέσεις. Στο ακροατήριο παρευρίσκονταν τα μέλη της Βαυαρικής Βασιλικής Αυλής, διάφοροι επίσημοι και ο γνωστός συγγραφέας Τόμας Μάνν. Αυτή η συναυλία ενέπνευσε τον Μάνν να γράψει το διήγημα του Το παιδί θαύμα με ήρωα ένα νεαρό πιανίστα ηλικίας οκτώ ετών με το όνομα Μπίμπης Σακελλαφύλακας. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι αρκετά χρόνια αργότερα ο Μαργαρίτης συνάντησε τον Μάνν ύστερα από μία διάλεξη του συγγραφέα στο Μοτσαρτέουμ του Σάλτσμπουργκ και του συστήθηκε ως Σακελλαφύλακας2.
Η εξέλιξη του μουσικού ταλέντου του Μαργαρίτη υπήρξε ραγδαία και σε ηλικία δεκατριών ετών ξεκίνησε μαθήματα στη Μουσική Ακαδημία του Μονάχου παρά το νεαρό της ηλικίας του και του κανονισμού που απαγόρευε την φοίτηση σε σπουδαστές κάτω των δεκαοκτώ ετών. Χρειάστηκε να εκδοθεί ειδική διαταγή για να μπορέσει να φοιτήσει ο Μαργαρίτης σε αυτή τη σχολή. Το 1915 επέστρεψε στην Ελλάδα και ανέλαβε χρέη καθηγητή στο Ωδείο Θεσσαλονίκης. Eδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη που έχει τιμήσει τον Λώρη Μαργαρίτη με την ονομασία του δρόμου στον οποίο βρισκόταν το σπίτι του ως “οδού Λώρη Μαργαρίτη”. Κι εκείνος όμως βοήθησε τη Θεσσαλονίκη να αποκτήσει καλλιτεχνική ζωή με τις διαλέξεις, συναυλίες και με τη βοήθεια που προσέφερε απλόχερα σε παντός είδους καλλιτέχνες μιας και πίστευε στη τέχνη συνολικά ως δύναμη χωρίς να περιορίζει τον, έτσι κι αλλιώς δεδομένο, θαυμασμό του στη μουσική. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Μαργαρίτης ήταν καλλιτέχνης με όλη τη σημασία της λέξεως.
Το 1925 παντρεύτηκε την Ίντα Ρόζενκραντς, μαθήτρια και συνεργάτιδα του που είχαν δημιουργήσει. Είναι πολύ γλαφυρή και ζωντανή η περιγραφή της Ρόζενκραντς στο βιβλίο “Ο Λώρης Μαργαρίτης” του παραδοσιακού γάμου τους που έγινε στο Αίγιο, γενέτειρα του Μαργαρίτη, και τις εντυπώσεις της από το τοπίο. Ο Μαργαρίτης ήταν ένας άνθρωπος που πίστευε πολύ στην έννοια της Ελληνικότητας και αγαπούσε την Ελλάδα με όλη του την ψυχή. Αξίζει να βρει κάποιος αυτό το βιβλίο για το Μαργαρίτη και να το διαβάσει ώστε να καταλάβει το μεγαλείο ψυχής αυτού του ανθρώπου.
Μία μεγάλη διάκριση για τον Μαργαρίτη και την Ελληνική μουσική γενικότερα ήρθε το 1928, χρονιά που ξεκίνησε τη διδασκαλική του δράση στη θερινή ακαδημία του Μοτσαρτέουμ του Σάλτσμπουργκ. Τη θέση αυτή την κράτησε μέχρι τη τελευταία ημέρα της ζωής του. Εκεί γνώριστηκε με μερικές από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της παγκόσμιας μουσικής. Ο Μαργαρίτης πάντα έφερνε Έλληνες σπουδαστές μαζί του στη θερινή ακαδημία του Μοτσαρτέουμ και είχε κατορθώσει να αναγορευθεί η Ελληνική γλώσσα ως μία από τις επίσημες γλώσσες διδασκαλίας αυτών των σεμιναρίων.
Τα χρόνια μεταξύ του 1928 και του 1940 ο Μαργαρίτης ήταν δραστήριος όχι μόνο ως δάσκαλος αλλά και ως εκτελεστής και συνθέτης, παρόλο που η συνθετική του δραστηριότητα περιοριζόταν όσο περνούσαν τα χρόνια κυρίως λόγω έλλειψης χρόνου. Μία μεγάλη αλλαγή στη ζωή του Μαργαρίτη γίνεται κατά τα χρόνια της Κατοχής όπου αναγκάζεται να μετακομίσει στην Αθήνα λόγω της μετάθεσης του στο τμήμα μουσικής του υπουργείου παιδείας. Ο λόγος για τη μετάθεση αυτή ήταν η ανάμιξη του ονόματος του ως συγγραφέα διαφόρων αντιφασιστικών άρθρων. Το υπουργείο τον μετέθεσε εν αγνοία των κατοχικών δυνάμεων για να τον σώσει από τη βέβαιη σύλληψη. Είναι χαρακτηριστικό της οργής των κατοχικών δυνάμεων το γεγονός της καταστροφής πολλών χειρογράφων του Μαργαρίτη κατά την διάρκεια της έρευνας στο σπίτι του στη Θεσσαλονίκη.
Ύστερα από την λήξη του πολέμου ο Μαργαρίτης ανέλαβε τη θέση του εκπαιδευτικού συμβούλου του υπουργείου παιδείας για θέματα μουσικής καθώς επίσης και την τάξη που είχε στο Μοτσαρτέουμ μιας και τα μαθήματα του εκεί είχαν διακοπεί λόγω του πολέμου. ‘Aλλη μία σημαντική διάκριση για τον Μαργαρίτη ήρθε με την ανάδειξη του ως μέλους της επιτροπής για τον διεθνή διαγωνισμό της Γενεύης το 1949. Ο Μαργαρίτης είχε τιμηθεί και στο παρελθόν με τέτοιου είδους διακρίσεις και υπήρξε μέλος της επιτροπής των διαγωνισμών Βαρσοβίας, Βιέννης και άλλων προ του πολέμου.
Ο Μαργαρίτης αρρώστησε βαριά λίγο πριν φύγει για το Σάλτσμπουργκ όπως έκανε κάθε χρόνο τους καλοκαιρινούς μήνες για να διδάξει στη θερινή ακαδημία. Παρόλη την αρρώστια του δεν σκέφτηκε ούτε για μια στιγμή να μην πάει στο Σάλτσμπουργκ. Φτάνοντας εκεί ο Μαργαρίτης δεν μπόρεσε να ασκήσει πλήρως τα καθήκοντα του και έδειχνε πως γινόταν όλο και χειρότερα. Για το λόγο αυτό χρειάστηκε να εισαχθεί στο νοσοκομείο. Γύρισε στην Ελλάδα μετά από μερικές μέρες παραμονής στο εξωτερικό και έδειξε να συνέρχεται κάτι που όμως δυστυχώς αποδείχθηκε παροδικό. Ο Μαργαρίτης πέθανε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1953.
Μιλήσαμε αρκετά για το παιδαγωγικό του έργο και την προσωπικότητα του και καλό θα ήταν να μιλήσουμε και λίγο για το συνθετικό του έργο, που δεν ήταν τόσο μεγάλο αλλά δεν παύει να θεωρείται σημαντική πτυχή της καλλιτεχνικής του δραστηριότητας. Ο Μαργαρίτης είχε γράψει έργα για πιάνο, ορχηστρικά, φωνητικής μουσικής αλλά και μία όπερα. Δυστυχώς κάποια από αυτά χάθηκαν ενώ μερικά από αυτά είναι αχρονολόγητα, γεγονός που δυσκολεύει στη σύνταξη ενός χρονολογικού πίνακα έργων του Μαργαρίτη. Είναι γεγονός ότι τα έργα του δεν κατατάσσονται ανάμεσα στα πλέον πολυπαιγμένα της ελληνικής μουσικής δημιουργίας, μάλλον το αντίθετο ισχύει. Ένα έργο του που δείχνει να έχει αρκετό ενδιαφέρον και ίσως θα ήταν μία καλή ιδέα να παρουσιαζόταν από κάποια Ελληνική ορχήστρα είναι το έργο Οδυσσεύς και Ναυσικά, επική συμφωνία για μεγάλη ορχήστρα. Το έργο αυτό έχει γραφεί πάνω στη ζ΄ ραψωδία της Οδύσσειας και παρουσιάστηκε πρώτη φορά το 1929 από τη Συμφωνική Ορχήστρα της Βιέννης με μαέστρο τον Ράινχενμπέργκερ και είχε αποσπάσει πολύ καλές κριτικές. Δυστυχώς πρέπει να ομολογήσουμε ότι δεν γνωρίζουμε το έργο και ακόμα περισσότερο δεν γνωρίζουμε αν έχει παρουσιαστεί ποτέ στην Ελλάδα. Πάντως αν δεν έχει συμβεί ποτέ το θεωρούμε παράλειψη η οποία με κάποιο τρόπο θα έπρεπε να αποκατασταθεί μιας και όπως έλεγε και ο Μίνως Δούνιας σε ένα κείμενο του: “το Ελληνικό κοινό δεν εγνώρισε ποτέ το συμφωνικό αυτό έργο του Μαργαρίτη: κρίμα, γιατί αν κρίνουμε από την υψηλή ποιότητα της μουσικής σκέψεως του συνθέτου γενικότερα, η συμφωνική αυτή δημιουργία πρέπει να παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον”3.
Ο Λώρης Μαργαρίτης υπήρξε μία σημαντική προσωπικότητα για την Ελληνική μουσική και δεν του αξίζει να περιπέσει στη λήθη και να πασχίζει μόνο η Ελληνική Κοινότητα Μότσαρτ να διασώσει το όνομα του. Δυστυχώς ή ευτυχώς δεν έχουμε την πολυτέλεια να αγνοούμε μουσικούς σαν τον Μαργαρίτη και να μην τους τιμούμε όπως πρέπει. Τέλος, θα κλείσουμε με μία ευχή που ελπίζουμε εντός του 2004 να γίνει πραγματικότητα: η Ελληνική μουσική και οι Έλληνες δημιουργοί να αποκτήσουν τη θέση που τους αξίζει στο ρεπερτόριο.
1 Συμεωνίδου Αλέκα: Λεξικό Ελλήνων Συνθετών Φ.Νάκας (1995), σελ.255
2 βλέπε Ίντα Ρόζενκραντς-Μαργαρίτη: “Ο Λώρης Μαργαρίτης”, εκδόσεις Δίφρος (1956), σελ.40
3 ο.π σελ.127