Ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες του 20ού αιώνα, ο Olivier Messiaen ήταν οργανίστας, συνθέτης και καθηγητής, και υπήρξε για τη μουσική του προηγούμενου αιώνα ένας συνθέτης που δεν δημιούργησε κάποιο ρεύμα, δεν εντάχθηκε σε κάποιο ρεύμα και δεν επέκτεινε κάποιο ρεύμα. Στη μουσική του συνδύασε διάφορα στοιχεία κυρίως από τον ιμπρεσιονισμό, τη μουσική άλλων λαών και το Γρηγοριανό Μέλος. ‘Ανθρωπος πιστός και αφοσιωμένος στη θρησκεία από τα παιδικά του χρόνια· αργότερα βαθύτατος μυστικιστής ο οποίος δημιούργησε έργα εκλεπτυσμένης αριστοτεχνίας. Από τα πρώιμα ‘Πρελούδια’ για πιάνο μέχρι τη μοναδική του όπερα ”Αγιος Φραγκίσκος της Ασίζης’, βλέπουμε έναν συνθέτη να εκφράζει με τους πιο άμεσους και πρωτότυπους, αλλά ωστόσο αυθεντικούς, τρόπους τις εσωτερικές του πεποιθήσεις για την Πίστη και την Αρμονία και πως ο ‘Ανθρωπος και η Φύση πηγάζουν από αυτές.

Ο Olivier Eugène Prosper Charles Messiaen, όπως είναι ολόκληρο το όνομά του, γεννήθηκε στην Avignon στις 10 Δεκεμβρίου 1908. Υπήρξε απόγονος μορφωμένης οικογένειας (ο πατέρας του ήταν μεταφραστής Αγγλικής λογοτεχνίας -κυρίως των έργων του Shakespeare-, και η μητέρα του, Cécile Sauvage, ήταν ποιήτρια), κι έτσι από μικρός μεγάλωσε σε καλλιτεχνικό περιβάλλον. Έμαθε να παίζει πιάνο και σε ηλικία 8 ετών συνέθεσε το πρώτο του τραγούδι. Εισήχθη στο Ωδείο του Παρισιού όταν συμπλήρωσε τα 11 του χρόνια, όπου και παρακολούθησε μαθήματα εκκλησιαστικού οργάνου, αυτοσχεδιασμού, και σύνθεσης από τους Jean και Noël Gallon, Marcel Dupré, Maurice Emmanuel, και Paul Dukas, στα οποία διέπρεψε παίρνοντας τα ανάλογα πτυχία, όλα με διακρίσεις. Μετά την αποφοίτησή του το 1930, έγινε οργανίστας στην Εκκλησία της Αγίας Τριάδας στο Παρίσι. Την ίδια χρονιά άρχισε να διδάσκει στην Ecole Normale de Musique και στη Scuola Cantorum. Την ίδια χρονιά σχημάτισε με τους André Jolivet, Ives Baudrier, και Daniel Lesur την “Ομάδα της Νέας Γαλλίας”, με στόχο την προώθηση της σύγχρονης Γαλλικής μουσικής. Μέχρι το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Messiaen είχε αρχίσει να αποκτά φήμη αξιόλογου συνθέτη με τα έργα 8 Πρελούδια για πιάνο (1929), το συμφωνικό έργο Ξεχασμένες Προσφορές (1930), τα έργα για εκκλησιαστικό όργανο Η Γέννηση του Κυρίου (1935) και Τα Ένδοξα Σώματα (1939), και τα τραγούδια Ποιήματα για τη Μι¹ (1936) και Τραγούδια της Γης και του Ουρανού (1938), και τα δύο για σοπράνο και πιάνο βασισμένα σε δικούς του στίχους.

Με το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Messiaen, που ήδη εκτελούσε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις, αιχμαλωτίστηκε και πέρασε τα δύο επόμενα χρόνια στο Γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Stalag VIΙI A στο Görlitz της Σιλεσίας. Εκεί, συνέθεσε το αριστουργηματικό Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνουγια βιολί, κλαρινέτο, βιολοντσέλο και πιάνο (1941). Επαναπατρίστηκε το 1942 και επανήλθε στη θέση του οργανίστα, στην Εκκλησία της Αγίας Τριάδας στο Παρίσι ενώ παράλληλα ξεκίνησε να διδάσκει στο Ωδείο του Παρισιού αρμονία και μουσική ανάλυση από το 1947 και σύνθεση από το 1966. Ως καθηγητής του Ωδείου αποτέλεσε τον πυρήνα που γύρω του συσπειρώθηκαν και αναπτύχθηκαν οι διάφορες σειραϊκές τάσεις, αγκαλιάζοντας με τις απόψεις του ένα ευρύ φάσμα της σύγχρονης μουσικής, απόψεις που θα εκφραστούν στο θεωρητικό σύγγραμμά του ‘Traité de mon langage musical’ (Πραγματεία για τη Μουσική μου Γλώσσα, 1942) και μαζί με τις 4 Σπουδές Ρυθμούγια πιάνο (1949-1950). Οι μετέπειτα μελέτες του θα δημιουργήσουν τη γιγαντιαία ‘Traité du rythme’ (Πραγματεία περί Ρυθμού).

Μετά τον Πόλεμο παρέδιδε επίσης μαθήματα στο Berkshire Music Center στο Tanglewood (1948) και στο Darmstadt (1950-53). Έτσι, άρχισε να αποκτά φήμη και ως εξαιρετικός δάσκαλος. Νέοι συνθέτες που αναζητούσαν καθοδήγηση στη ‘νέα μουσική’ έγιναν μαθητές του· μεταξύ αυτών οι Boulez, Martinet, Stockhausen, Ξενάκης, Barraqué και άλλοι που αργότερα θα αποκτούσαν δική τους σημασία στην μουσική του 20ού αιώνα. Παρότι ο Messiaen δεν ακολούθησε ποτέ τη μέθοδο της δωδεκαφθογγικής τεχνικής του Schönberg, θεωρούνταν ως ένας από τους καλύτερους δασκάλους της. Επίσης, άρχισε να ενδιαφέρεται για διάφορους ανατολικούς πολιτισμούς (Ινδία, Ιαπωνία, Μπαλί), όπου μουσική και αρμονικοί ρυθμοί συνδέονταν άμεσα με τη θρησκεία. Το ενδιαφέρον του Messiaen για τέτοιες μορφές μουσικής οργάνωσης, που έκρυβαν από πίσω τους διάφορους θρησκευτικούς συμβολισμούς, συνδέονταν στενά και με την αγάπη του για τη θρησκευτικότητα. Η ίδια μάλιστα αυτή αγάπη του, τον έκανε να αρχίσει από εκείνη τη περίοδο να μελετά συστηματικά το τραγούδι των πουλιών². Η θρησκευτική του πίστη και η ποιητική του ματιά τον έκαναν να αναζητάει πίσω απ’ αυτούς τους ήχους της φύσης μια ακόμη ένδειξη για τη βαθύτερη θεϊκή Αρμονία του Σύμπαντος. Έτσι λοιπόν δημιούργησε μια δική του μέθοδο που βασιζόταν κυρίως στα τονικά ύψη και τους ρυθμούς³. Ένα μεγάλο μέρος της μεθόδου αυτής βέβαια πήγαζε από τις ινδικές ‘ragas’ και ‘talas’ τις οποίες ο Messiaen χρησιμοποιούσε ως σειρές⁴ (όχι μόνο τονικών υψών αλλά και ρυθμικών).

Ο Messiaen πλέον θεωρείται ως ένας από τους αυθεντικότερους και σημαντικότερους συνθέτες του προηγούμενου αιώνα. Στη μουσική χρησιμοποιεί στοιχεία από το Γρηγοριανό Μέλος μέχρι τις αιθέριες αρμονίες του Debussy⁵, από ανατολίτικους ρυθμούς μέχρι το κελάηδισμα των πουλιών. Μυστικιστής από τη φύση του και καθολικός στο θρήσκευμά του, πασχίζει να βρει μία σχέση μεταξύ της προόδου μουσικών ήχων και θρησκευτικών αρχών. Με τα γραπτά του προσπαθεί να αξιώσει την ανεξαρτησία των τρόπων, των ρυθμών και των αρμονιών. Όλα αυτά τα στοιχεία και θέματα με τα οποία ασχολείται ο Messiaen φθάνουν στο αποκορύφωμά τους στη μεγαλειώδη Turangalîla-Symphonie⁶για πιάνο, ondes martenot⁷ και ορχήστρα (1946-48).

Μία από τις πιο εντυπωσιακές πτυχές της μουσικής του γλώσσας, όπως είπαμε παραπάνω, είναι η φωνητική μίμηση του τραγουδιού των πουλιών σε μερικά έργα του. Για να το πετύχει αυτό με ορνιθολογική πιστότητα, έκανε μία αναλυτική καταγραφή ρυθμών και τονικών υψών διαφόρων ωδικών πτηνών σε πολλές περιοχές διαφόρων χωρών. Ο τρόπος με τον οποίο εισήγαγε το τραγούδι των πουλιών στα έργα του είναι είτε εισάγοντάς το παρενθετικά -όχι όμως δίχως αξία ή σημασία- στα θρησκευτικά του έργα, π.χ. στα εντυπωσιακά και βαθυστόχαστα Οράματα του Αμήν για 2 πιάνα (1943).

Το 1978 αποσύρθηκε από το Ωδείο και συνταξιοδοτήθηκε. Τα χρόνια 1987-1991 έγραψε το τελευταίο μεγάλο συμφωνικό του έργο, το Éclairs sur l’Au-Delà⁸, κατά παραγγελία της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Νέας Υόρκης για την επέτειο των 150 χρόνων της. Η γενική κλίμακα του έργου είναι ανάλογη με εκείνη της Turangalîla-Symphonie, μόνο που είναι πιο ήρεμο και ξεκάθαρο λόγω του ότι βασίζεται λιγότερο στην έννοια του ρυθμού. Ο Messiaen πέθανε τον επόμενο χρόνο αφότου ολοκλήρωσε το έργο δίχως να το ακούσει ποτέ, στις 27 Απριλίου 1992 στο Παρίσι.

Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνου για βιολί, κλαρινέτο, βιολοντσέλο και πιάνο

Ενθυμούμενος ο Messiaen την πρώτη παγκόσμια εκτέλεση του έργου του, λέει, “Το κρύο ήταν φοβερό, το στρατόπεδο ήταν θαμμένο στο χιόνι. Οι τέσσερις μουσικοί παίζαμε με σπασμένα όργανα: το τσέλο του Εtienne Pasquier είχε μόνο τρεις χορδές, τα πλήκτρα του όρθιου πιάνου μου πατιόντουσαν αλλά δεν επέστρεφαν πάνω. Φορούσαμε τα πιο απίθανα ρούχα: εμένα μου είχαν δώσει ένα πράσινο πανωφόρι που ήταν σαν κουρέλι και φορούσα ξύλινα τσόκαρα στα πόδια μου. Το κοινό αποτελούνταν από Πολωνούς, Βέλγους, Γάλλους, … όλες τις κοινωνικές τάξεις …”. Και όμως, υπό αυτές τις συνθήκες το έργο αυτό κατείχε πάντα, μέχρι και σήμερα, μία ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στις υπόλοιπες συνθέσεις του Messiaen. Οι Γερμανοί φύλακες είχαν προμηθεύσει τον Messiaen με χαρτί και μολύβι, και με τον απαραίτητο εξοπλισμό ώστε να μπορέσει να παιχθεί το έργο. Το κοινό βέβαια απαρτίζονταν από αιχμαλώτους, όπως και οι ίδιοι άλλωστε, αλλά τον συνθέτη δεν τον ενδιέφερε η αρτιότητα της μουσικής εκτέλεσης αλλά η καλλιτεχνική χειρονομία που δήλωνε την πίστη του στον άνθρωπο.

Το Κουαρτέτο έχει οκτώ μέρη: 1. Κρυσταλλική Λειτουργία, 2. Βοκαλισμός⁹, για τον ‘Αγγελο που θα αναγγείλει το τέλος του Χρόνου, 3. ‘Αβυσσος των πουλιών, 4. Intermezzo, 5. Δοξολογία για την Αιωνιότητα του Ιησού, 6. Χορός της οργής, για τις επτά σάλπιγγες, 7. Αταξία του ουρανίου τόξου, για τον ‘Αγγελο που θα αναγγείλει το τέλος του Χρόνου, και 8. Δοξολογία για την Αθανασία του Ιησού. Ο Messiaen εμπνεύστηκε το έργο από την Αποκάλυψη του Ιωάννη, τα κείμενα του οποίου ομιλούν για την άφιξη ενός αγγέλου που θα αναγγείλει το τέλος του Χρόνου και την εκπλήρωση του μυστηρίου του Θεού. Το έργο, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι Προς τιμήν του Αγγέλου της Αποκαλύψεως, ο οποίος υψώνει το χέρι προς τον ουρανό λέγοντας: “Δε θα υπάρξει πια Χρόνος”.

Ας δούμε τώρα τι έχει γράψει ο ίδιος ο Messiaen για το έργο του: “Νοιώθω έναν άγγελο γεμάτο δύναμη να κατεβαίνει από τον ουρανό τυλιγμένο σ’ ένα σύννεφο να φέρει ουράνιο τόξο στο κεφάλι. Το πρόσωπό του ήταν σαν τον ήλιο, τα πόδια του σαν στύλοι πυρός. Τοποθέτησε το δεξί του πόδι πάνω στη θάλασσα, το αριστερό του πάνω στη γη, και σκύβοντας πάνω από τη θάλασσα και πάνω από τη γη, σήκωσε το χέρι προς τον ουρανό και απευθύνθηκε σ’ αυτόν που ζει μέσα στους αιώνες των αιώνων λέγοντας: “δε θα υπάρξει πια Χρόνος”· αλλά τη μέρα της σάλπιγγας του εβδόμου αγγέλου, το μυστήριο του Θεού θα αποκαλυφθεί (Αποκάλυψη του Αγίου Ιωάννου, κεφ.10).

Συνειλημμένο και γραμμένο κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας μου, το “Κουαρτέτο για το Τέλος του Χρόνου” ακούστηκε για πρώτη φορά στο Stalag VIII A στις 15 Ιανουαρίου 1941, από τον βιολονίστα Jean Le Boulaire, τον κλαρινετίστα Henri Akoka, τον τσελίστα Etienne Pasquier, και εμένα στο πιάνο. Ήταν ευθέως εμπνευσμένο από αυτό το χωρίο της αποκαλύψεως. Η μουσική του γλώσσα είναι ουσιωδώς άυλη, πνευματική και καθολική. Τρόποι, πραγματοποιώντας μελωδικά και αρμονικά ένα είδος πανταχού τονικής παρουσίας, φέρνουν τον ακροατή κοντά στην αιωνιότητα μέσα στο χώρο ή το άπειρο. Ειδικοί ρυθμοί έξω από κάθε μέτρο συμβάλλουν με ένταση στην απομάκρυνση του εφήμερου. (Όλο αυτό βεβαίως παραμένει μια ταπεινή απόπειρα εάν συγκρίνει κανείς το εντυπωσιακό μεγαλείο του θέματος).

Αυτό το Κουαρτέτο περιλαμβάνει οκτώ μέρη. Γιατί; Επτά είναι ο τέλειος αριθμός, η δημιουργία των έξι ημερών αγιασμένη από το ‘Αγιο Σάββατο. Το επτά της αναπαύσεως παρατείνεται στην αιωνιότητα και γίνεται το οκτώ του ανελλιπούς φωτός της αναλλοίωτης ειρήνης.”

Ακολουθούν κάποια σχόλια του συνθέτη ξεχωριστά για κάθε μέρος του έργου:

1. “Κρυσταλλική Λειτουργία”. Ανάμεσα στις 3 και 4 η ώρα το πρωί, το ξύπνημα των πουλιών: ένα κοτσύφι ή ένα σόλο αηδόνι αυτοσχεδιάζει, πλαισιωμένο από ανθισμένο ήχο, από έναν άλω από τρίλιες χαμένες πολύ ψηλά μέσα στα δέντρα. Μετατοπίστε αυτό στο θρησκευτικό πεδίο: θα έχετε την αρμονική σιωπή του ουρανού.

2. “Βοκαλισμός, για τον ‘Αγγελο που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου”. Το πρώτο και τρίτο μέρος (πολύ σύντομα) αναδεικνύουν τη δύναμη αυτού του ισχυρού αγγέλου, με ουράνιο τόξο στο κεφάλι του και τυλιγμένο με ένα σύννεφο, που πατά με το ένα πόδι στη θάλασσα και με το άλλο στη γη. Στο μεσαίο τμήμα είναι οι ανεπαίσθητες αρμονίες του ουρανού. Στο πιάνο, ήπια διαδοχή μπλε-πορτοκαλί συγχορδιών, πλαισιώνοντας στο μακρινό τους κουδούνισμα το σχεδόν παρόμοιο με Γρηγοριανό μέλος του βιολιού και του βιολοντσέλου.

3. “‘Αβυσσος των πουλιών”. Κλαρινέτο μόνο. Η ’βυσσος είναι ο Χρόνος με τις θλίψεις του, τη κούρασή του. Τα πουλιά είναι το αντίθετο του Χρόνου? είναι η επιθυμία μας για φως, για αστέρια, για ουράνια τόξα και για εύθυμους βοκαλισμούς!

4. “Intermezzo”. Σκέρτσο, με χαρακτήρα πιο εξωστρεφή από τα άλλα μέρη, αλλά συνδεδεμένο με αυτά με συγκεκριμένες μελωδικές ‘αναμνήσεις’.

5. “Δοξολογία της Αιωνιότητας του Ιησού”. Ο Ιησούς θεωρείται εδώ ως ο Λόγος. Μια μεγάλη φράση, απείρως αργή, στο βιολοντσέλο, μεγαλοποιεί με αγάπη και ευλάβεια την αιωνιότητα του Λόγου, ισχυρού και γλυκού, “του οποίου τα χρόνια δε θα εξαντληθούν ποτέ”. Μεγαλοπρεπώς, η μελωδία απλώνεται εν είδει μιας τρυφερής απόστασης και κυριαρχίας. “Εν αρχή ην ο Λόγος, και ο Λόγος ην προς τον Θεόν, και Θεός ην ο Λόγος”.

6. “Χορός της οργής, για τις επτά σάλπιγγες”. Ρυθμικά, το πιο χαρακτηριστικό κομμάτι της σειράς. Τα τέσσερα όργανα σε ταυτοφωνία αναλαμβάνουν τα θέλγητρα των γκονγκ και των σαλπίγγων (οι έξι πρώτες σάλπιγγες της Αποκαλύψεως ακολουθούμενες από διάφορες καταστροφές, η σάλπιγγα του έβδομου αγγέλου αναγγέλλοντας την συντέλεση του μυστηρίου του Θεού). Χρήση της προστιθέμενης αξίας ρυθμών, αυξανόμενοι ή ελαττωμένοι ρυθμοί μη αντιστρέψιμοι. Μουσική πέτρινη, φοβερού γρανιτώδη ήχου? κομμάτι από ατσάλι στο οποίο δε μπορείς να αντισταθείς, από τεράστιες ενότητες πορφυρόχρωμης παραφοράς, παγωμένης διαύγειας. Ακούστε κυρίως το τρομερό ff του αυξημένου θέματος και την αλλαγή ύφους διαφόρων νότων, προς το τέλος του κομματιού.

7. “Αταξία του ουρανίου τόξου, για τον ‘Αγγελο που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου”. Κάποια περάσματα από το δεύτερο μέρος επανεμφανίζονται εδώ. Ο ισχυρός ‘Αγγελος εμφανίζεται, πάνω από το ουράνιο τόξο που τον καλύπτει (το ουράνιο τόξο, σύμβολο ειρήνης, σοφίας και κάθε φωτεινής και ηχηρής δόνησης). Στα όνειρά μου ακούω και βλέπω μία σειρά από συγχορδίες και μελωδίες, γνωστά χρώματα και φόρμες. Έπειτα, μετά το μεταβατικό αυτό στάδιο περνώ στο μη πραγματικό και υφίσταμαι με έκσταση ένα στροβιλισμό, μια αλληλοδιείσδυση υπερανθρώπινων ήχων και χρωμάτων. Τα πύρινα σπαθιά, αυτά τα εκχυλίσματα μπλε-πορτοκαλί λάβας, αυτά τα απότομα αστέρια: να λοιπόν η αταξία, να τα ουράνια τόξα!

8. “Δοξολογία της Αθανασίας του Ιησού”. Εκτεταμένο σόλο βιολιού, αντιστικτικό στο σόλο βιολοντσέλο του πέμπτου μέρους. Γιατί αυτό το δεύτερο εγκώμιο; Απευθύνεται ειδικότερα στην δεύτερη πλευρά του Ιησού, στον Ιησού άνθρωπο, στον Λόγο που έγινε σάρκα, που αναστήθηκε αθάνατος για να μας μεταδώσει τη ζωή του. Είναι όλη αγάπη. Η αργή άνοδος προς το ακρότατο όριο της έντασης είναι η άνοδος του ανθρώπου προς το Θεό του, του παιδιού του Θεού προς τον Πατέρα του, της θεοποιημένης δημιουργίας προς τον Παράδεισο.

– Και επαναλαμβάνω μια ακόμη φορά αυτό που είπα πιο πάνω: “Όλο αυτό παραμένει μια απόπειρα, εάν το συγκρίνει κανείς με την εκπληκτική μεγαλοσύνη του θέματος!”

Εκτός των έργων που ήδη αναφέραμε παραπάνω, θα πρέπει επίσης να αναφέρουμε και τις συνθέσεις Η Θεία Μετάληψη για ορχήστρα (1928), Εμφάνιση της Αιώνιας Εκκλησίας για εκκλησιαστικό όργανο (1932), 20 Ματιές στο Βρέφος Ιησού για πιάνο (1944), Harawi, Τραγούδι Έρωτα και Θανάτου για δραματική σοπράνο και πιάνο (1945), Βιβλίο Εκκλησιαστικού Οργάνου (1951), Η Αφύπνιση των Πουλιών για πιάνο και ορχήστρα (1953), Εξωτικά Πουλιά για πιάνο, 2 κλαρινέτα, ξυλόφωνο, glockenspiel, κρουστά και μικρή ορχήστρα πνευστών (1955-56), Χρονοχρωμία για ορχήστρα (1960), 7 Haï-Kaï για πιάνο, 13 πνευστά, ξυλόφωνο, μαρίμπα, κρουστά και 8 βιολιά (1962), Η Μεταμόρφωση του Κυρίου Ημών Ιησού Χριστού για τενόρο, βαρύτονο, χορωδία, πιάνο και ορχήστρα (1965-69), Στοχασμοί για το μυστήριο της Αγίας Τριάδος για εκκλησιαστικό όργανο (1969), Από τα Φαράγγια στα Αστέρια¹⁰ για πιάνο, κόρνο και ορχήστρα (1974-75), ‘Αγιος Φραγκίσκος της Ασίζης¹¹ (1975-83).

Το παρόν άρθρο περιλαμβάνει αποσπάσματα κειμένων από τα βιβλία:

• “The Concise Baker’s Biographical Dictionary of Composers & Musicians”, του Nicolas Slonimsky, 1988, ed. Schirmer Books, A Division of Macmillan, Inc.
• Πρόλογος του Olivier Messiaen για το έργο Quatuor pour la fin du temps, Durand Editions Musicales. Νοηματική απόδοση των κειμένων στα ελληνικά έγινε από τον Δημήτρη Τσαρούχα.

¹ ‘Mi’ ήταν το χαϊδευτικό όνομα της πρώτης του γυναίκας, της βιολονίστριας Claire Delbos. Τα τραγούδια αυτά ενορχηστρώθηκαν από τον συνθέτη το 1937.

² Η καταγραφή του κελαηδίσματος των πουλιών στο πεντάγραμμο αποτελούσε βασικό στόχο για τον Messiaen καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια της ζωής του. Είχε καταγράψει όλα τα είδη πουλιών της Γαλλίας τα οποία και χώρισε σε κατηγορίες ανάλογα με την περιοχή.

³ Παρόλο που Messiaen αυτήν τη περίοδο μελέτησε ουσιαστικά ρυθμούς, είχε δείξει από μικρός ενδιαφέρον για ινδικούς και αρχαίους ελληνικούς ρυθμούς τους οποίους μελέτησε και αργότερα χρησιμοποίησε στα έργα του.

⁴ Οι ragas είναι σειρές από καθορισμένους μουσικούς φθόγγους που σχηματίζουν μελωδίες και οι talas είναι σειρές από καθορισμένες αξίες που σχηματίζουν ρυθμούς. Υπάρχουν σειρές όπως η raga του απογεύματος ή του δείπνου κτλ. οι οποίες, για τους Ινδούς βέβαια, δεν χρησιμεύουν μόνο λειτουργικά στη μουσική τους αλλά έχουν και ζωτική σημασία για την καθημερινή τους ζωή μιας και θεωρούνται ιερές.

⁵ Όταν έμαθε o Messiaen να διαβάζει μουσική αφιέρωσε αρκετό χρόνο για να μελετήσει όπερες, κυρίως των Gluck, Mozart, Wagner και Debussy. Ο Wagner και ο Debussy ήταν εκείνοι που τον επηρέασαν περισσότερο και ιδίως η όπερα του Debussy Πελλέας και Μελισάνθη.

⁶ Η ονομασία της Συμφωνίας αυτής προέρχεται από τα σανσκριτικά, είναι σύνθετη και προέρχεται από τις λέξεις turanga που σημαίνει κίνηση, ρυθμός και lîla που σημαίνει ενέργεια με την έννοια της Θείας επίδρασης στον κόσμο, αλλά επίσης και ενέργεια δημιουργίας, ενέργεια αγάπης. Η Συμφωνία έχει 10 μέρη και είναι εμπνευσμένη, όπως και τα έργα Harawi και 5 Rechants(5 Ξανατραγουδίσματα) για δώδεκα μεικτές φωνές (1949), από τον θρύλο του Τριστάνου και της Ιζόλδης.

⁷ Τα Ondes Martenot (Κύματα Μαρτενό) είναι ένα μονοφωνικό όργανο με πλήκτρα, που μοιάζει εξωτερικά με πιάνο αλλά αντί για χορδές έχει μια σειρά από ειδικές ηλεκτρικές λάμπες. Ο εκτελεστής μπορεί να πετύχει μεγάλη ποικιλία ηχοχρωμάτων, τέταρτα του τόνου, vibrato, κ.ά. Εφευρέτης του οργάνου είναι ο Γάλλος Maurice Martenot, από τον οποίο πήρε το όνομά του.

⁸ Ο τίτλος του έργου αυτού στα ελληνικά μπορεί εύκολα να παρεξηγηθεί διότι κατά λέξη σημαίνει Φωτισμοί από το Υπερπέραν, αλλά ο Messiaen εννοεί σκέψεις, συλλογισμούς (?clair σημαίνει ταχύτατη φωτεινή πηγή ενέργειας, όπως η αστραπή) για την επουράνια Ιερουσαλήμ (το υπερπέραν).

⁹ Βοκαλισμός (γαλλ. vocalise): Μελωδία που τραγουδιέται πάνω σε ένα και μόνο φωνήεν, δηλαδή χωρίς κείμενο. Ο Messiaen χρησιμοποιεί τον όρο εδώ παρομοιάζοντας την τραγουδιστή μελωδία (που κυριολεκτικά δεν υπάρχει) με ύμνο.

¹⁰ Το Δημοτικό Συμβούλιο του Parowan στη Utah, όπου ο Messiaen βρισκόταν όταν έγραψε το έργο αυτό για να δοξάσει τη φυσική ομορφιά της πολιτείας της Utah, ονόμασε ένα τοπικό όρος προς τιμή του με το όνομά του, δηλαδή Όρος Messiaen.

¹¹ Όπερα σε 3 πράξεις και 8 σκηνές βασισμένη σε λιμπρέτο του ίδιου του συνθέτη. Ο ‘Aγιος Φραγκίσκος της Ασίζης είναι από τους πιο συγκινητικούς Αγίους της Καθολικής Εκκλησίας. Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε γι’ αυτόν, έζησε τον 12ο αιώνα και είχε το θεϊκό χάρισμα να καταλαβαίνει τη γλώσσα των πουλιών.