Μέγας Οίνος 2020

για κουαρτέτο εγχόρδων, σε σι ύφεση μείζονα, έργο 133 (1825)

Μέγας Οίνος – Μεγάλη Φούγκα

Τι συνδέει αυτά τα δύο δημιουργήματα; – εκτός από το σπάνιο γεγονός ότι ξεκίνησαν και τα δύο την ύπαρξή τους με την επωνυμία μεγάλος και δεν την απέκτησαν καθ’ οδόν – και ούτε και τους αμφισβητήθηκε ποτέ όμως! Φαινομενικά τόσο διαφορετικά το ένα από το άλλο, το πρώτο από την πρώτη στιγμή χαιρετίστηκε και αγαπήθηκε ως κάτι σπουδαίο, το άλλο λοιδορήθηκε ως ακατάληπτο και στρυφνό. Υπάρχει όμως και το δεύτερο κοινό στοιχείο, ότι και στα δύο ο δημιουργός τους θέλησε και πέτυχε να κάνει κάτι καινούργιο και μεγαλειώδες.

Η Μεγάλη Φούγκα ή φυγή (αφού ο όρος προέρχεται από τα ελληνικά) θεωρείται το μάλλον πιο σύνθετο έργο του Μπετόβεν. Αρχικά γράφτηκε ως τέταρτο και τελευταίο μέρος του Κουαρτέτου Εγχόρδων αρ. 13. σε σι ύφεση μείζονα, έργο 130. Η υποδοχή κοινού και κριτικών στην πρεμιέρα ήταν τόσο προβληματισμένα αρνητική, που ο εκδότης του Μπετόβεν ζήτησε από τον συνθέτη να γράψει νέο φινάλε για το κουαρτέτο, με το οποίο παίζεται ως σήμερα, και να εκδώσουν τη μεγάλη φούγκα ως αυτόνομο έργο. Ο Μπετόβεν το δέχτηκε παραδόξως χωρίς καμία αντίρρηση, ίσως διότι είχε επίγνωση ότι η φούγκα του ήταν ένα έργο από μόνη της.

Λέγεται μάλιστα ότι ο ίδιος δεν παραβρέθηκε καν στην πρεμιέρα και περίμενε να του φέρουν τα νέα της συναυλίας σε ένα γειτονικό καπηλειό – δεν ξέρουμε αν έπινε μπύρα ή κρασί. Όταν έμαθε από το δεύτερο βιολί ότι τα υπόλοιπα μέρη του κουαρτέτου έγιναν δεκτά με ενθουσιασμό και μάλιστα οι ερμηνευτές αναγκάστηκαν να επαναλάβουν το δεύτερο και το τρίτο μέρος, αλλά όχι το τέταρτο, ο Μπετόβεν χαρακτήρισε το ακροατήριο Βόδια και γαϊδούρια. Ακόμα και διακεκριμένοι συνθέτες της εποχής αδυνατούσαν να κατανοήσουν το κομμάτι.

Έκτοτε η Μεγάλη Φούγκα άρχισε σιγά σιγά να κατακτά τη γενική εκτίμηση και στον 20ο αιώνα προσωπικότητες όπως ο Ιγκόρ Στραβίνσκι εξέφρασαν τον απεριόριστο θαυμασμό τους για το σύνθετο μουσικό επίτευγμα. Φαίνεται στην τέχνη, ειδικά στη μουσική, όπως και με το κρασί, τα κομμάτια επιδέχονται παλαίωσης· μερικές φορές μάλιστα η παλαίωση είναι απολύτως αναγκαία και διαρκεί λίγο καιρό παραπάνω, μέχρι τα έργα να έρθουν στη φάση όπου μπορεί το κοινό να τα καταναλώσει. Απλά στην καλλιτεχνική παλαίωση ωριμάζει το κοινό, όχι το έργο.

Όπως ο Μέγας Οίνος αποτελείται από δύο ποικιλίες, έτσι και η Μεγάλη Φούγκα έχει δύο θέματα. Η Μεγάλη Φούγκα είναι μία… φούγκα μεγάλη σε διάρκεια (πάνω από δεκαπέντε λεπτά) αλλά και ως σύλληψη. Είναι γεγονός ότι πρόκειται για έργο εξαιρετικά σύνθετο και απαιτητικό στην ακρόαση. Ένα ποτήρι Μέγας Οίνος θα κρατήσει τις υπόλοιπες αισθήσεις ευχάριστα απασχολημένες και θα σας βοηθήσει ψυχολογικά να επιβιώσετε ως το τέλος. Η πρώτη γουλιά μπορεί να είναι σοκαριστική. Σκεφτείτε το κρασί σας και περιμένετε να φτάσετε στην επίγευση.

Η Μεγάλη Φούγκα γράφτηκε σε μια περίοδο κατά την οποία ο Μπετόβεν (1770-1827) συνέθεσε αποκλειστικά κουαρτέτα, γνωστά ως ύστερα κουαρτέτα, τη διετία 1825-1826, μετά από τα οποία δεν ολοκλήρωσε άλλο έργο. Πρόκειται για τα πέντε τελευταία κουαρτέτα που μαζί με τη Μεγάλη Φούγκα και την εναλλακτική εκδοχή της για δύο πιάνα καταλαμβάνουν συνεχόμενα τους αριθμούς 127 ως 135 στον κατάλογό των έργων του. Η συνέχεια αυτή διακόπτεται μόνο από δύο παλαιότερα έργα που απλώς έτυχε και εκδόθηκαν εκείνη την εποχή. Αξίζει κανείς να τα γνωρίσει ως σύνολο και να βυθιστεί στον μυστηριακό υπερβατικό κόσμο τους.

Ανάμεσα στις πολλές σπουδαίες ηχογραφήσεις των ύστερων κουαρτέτων του Μπετόβεν προσωπικά βρίσκω ότι ξεχωρίζει εκείνη του Quartetto Italiano, που ηχογράφησε όλα τα κουαρτέτα του την περίοδο 1967-75. Στην ερμηνεία τους βρίσκει κανείς την ιδανική ισορροπία διαύγειας, έντασης και βάθους. Ειδικά στη Μεγάλη Φούγκα η άρθρωση στις αρχικές δύο μικρές νότες είναι υποδειγματική.